πολιτική/κρίση

Σε όσες αναλύσεις κάνουμε τόσο για τη σημερινή πραγματικότητα όσο και για τις προτάσεις αντιμετώπισης της εξαθλίωσης που βιώνουμε όλο και πιο έντονα, δεν μπορούμε παρά να θυμόμαστε ότι η πολιτική και η οικονομία δεν είναι tabula rasa, ένας άγραφος πίνακας που χωράει όποια θεωρία φαίνεται σε μας πιο αρεστή. Αντίθετα, περιορίζεται και προσδιορίζεται από την ίδια την υλική πραγματικότητα, τις αναπόφευκτες συνέπειες των δοσμένων σχέσεων παραγωγής σε σχέση με το βαθμό ανάπτυξης της οικονομίας και τη μεταβολή τους μέσα από την ιστορική κίνηση της κοινωνίας. Το ίδιο το πρόβλημα μας επιβάλλει να σταθούμε με επιστημονικό και «σχολαστικό» τρόπο πάνω από τη λύση του στο βαθμό βέβαια που αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και με την ίδια την ποιότητα της ζωής μας. Διαφορετικά, κάθε άλλη πρότασή μας θα κινδυνεύει να πέσει σαν πύργος από τραπουλόχαρτα συμπαρασύροντας όποιον έδωσε αίμα και ιδρώτα για να φτιαχτεί.
Στο «μανιφέστο» αντανακλάται η «χρονική στιγμή» μόνο μιας μεταρρυθμιστικής προσπάθειας χωρίς να εξετάζεται πώς αυτή δένεται διαλεκτικά τόσο με τη σημερινή κατάσταση όσο και με την πιθανή κίνησή της στο μέλλον. Διασπώντας όμως τη μεταξύ τους διαλεκτική ενότητα αυξάνεται κατά πολύ ο κίνδυνος είτε να μιλάμε για μία ουτοπική κατάσταση είτε για μια προσωρινή-μεταβατική περίοδο.
Το σύνολο των οικονομικών σου προτάσεων κινείται σε μια προσπάθεια συγχώνευσης δύο διαφορετικών οικονομικών συστημάτων (καπιταλισμός-σοσιαλισμός) τα οποία όμως δεν μπορούν να συνυπάρξουν, όχι από καπρίτσιο των κάθε λογής φιλελευθέρων ή μαρξιστών, αλλά επειδή οικονομικά στηρίζονται σε αντίθετες μεταξύ τους σχέσεις παραγωγής (καπιταλισμός = υπερίσχυση κεφαλαίου έναντι εργασίας, σοσιαλισμός = υπερίσχυση εργασίας έναντι κεφαλαίου). Έτσι, μένει σχετικά θολό σε ποια από τις δύο οικονομικές βάσεις κινείσαι, γεγονός που δημιουργεί αντιφάσεις που φαίνονται παρακάτω.
Αρχικά, προτείνεις διαγραφή του χρέους απορρίπτοντάς το ως απεχθές και επαχθές. Αλλά στην οικονομία ποτέ δεν εμφιλοχωρούν αισθήματα ηθικής και δικαιοσύνης, τα οποία μπορεί να είναι καταστροφικά ως οδηγός μας, τόσο αν υποστηρίζουν ότι ηθικό είναι να αποπληρώνονται τα χρέη, όσο και αν υποστηρίζουν ότι τα συγκεκριμένα χρέη δεν πρέπει να πληρωθούν ως ανήθικα. Αντίθετα κριτήριο της στάσης μας απέναντι στο κρατικό χρέος πρέπει να είναι αποκλειστικά οι συνέπειές του στην οικονομία και μέσω αυτής στο βιοτικό επίπεδο του λαού. Σε αυτό το σημείο το χρέος δεν είναι απλά ένα επαχθές, ασήκωτο βάρος στις πλάτες μας, είναι εξίσου ο παράγοντας που μας εξασφαλίζει την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους. Χάρη στο ότι δεν αθετούμε την πληρωμή των χρεών συνεχίζουμε να δανειζόμαστε και ένα 8% αυτών των δανείων συνεχίζουν να τροφοδοτούν τους ελλειμματικούς κρατικούς προϋπολογισμούς (που παραμένουν ελλειμματικοί ακόμα και με την κατεδάφιση κάθε έννοιας κοινωνικού κράτους που αύξανε τις κρατικές δαπάνες).
Προκύπτει λοιπόν το ερώτημα: πώς θα καταφέρει το κράτος να χρηματοδοτήσει τις δαπάνες τους ιδιαίτερα όταν αυτές θα είναι αυξημένες λόγω του διευρυμένου κοινωνικού κράτους που προοιωνίζεσαι;
Μία λύση θα ήταν να καταφύγει πάλι στον δανεισμό, μέτρο απαγορευτικό στα πρώτα βήματα της αναγεννώμενης ελληνικής οικονομίας λόγω της κουρελιασμένης πιστοληπτικής της ικανότητας, αλλά και απευκταίο στο βαθμό που θα συνοδευόταν από ακόμη επαχθέστερους όρους από όσους δανειστές θα πίστευαν ότι μπορούν να βγάλουν κέρδος από αυτήν.
Το μόνο μέτρο που απομένει είναι αυτό που κατά κόρον προτείνεις στην «εισοδηματική πολιτική», η φορολόγηση. Εδώ όμως πρέπει να σταθούμε και να δούμε: α) ποιον θα φορολογήσουμε, β) τι συνέπειες θα έχει αυτό στην ανάπτυξη της οικονομίας

Το αντικείμενο της φορολογίας δεν είναι άλλο από το εγχώριο ελληνικό κεφάλαιο. Σε τι κατάσταση θα βρίσκεται όμως μετά την στάση πληρωμών; Κατ’ αρχάς, ένα σημαντικό μέρος του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου θα έχει απαξιωθεί, αφού μέρος του προς αθέτηση χρέους είναι απέναντι στις ελληνικές τράπεζες. Ακόμη, όσα πλεονεκτήματα στο εμπορικό ισοζύγιο και αν έχει η νομισματική υποτίμηση, παραμένει υποτίμηση του εγχώριου κεφαλαίου σε σχέση με το εξωτερικό κεφάλαιο. Δεν μας μένει λοιπόν παρά να φορολογήσουμε ένα απαξιωμένο, υποτιμημένο εγχώριο κεφάλαιο, ώστε να εξασφαλίσουμε ακόμη και τις στοιχειώδεις κοινωνικές παροχές.
Μπορεί ένα τέτοιο οικονομικό μοντέλο να σταθεί μακροπρόθεσμα; Αν υποθέσουμε ότι αυτό το κεφάλαιο, πέρα από τις επιμέρους εθνικοποιήσεις μένει στο μεγαλύτερο μέρος του σε ιδιωτικά χέρια, τότε όχι μόνο δεν πρόκειται να λυθεί το οικονομικό μας πρόβλημα, αλλά αντίθετα θα έχει δυναμιτιστεί σε τέτοιο βαθμό που δεν θα αργήσει να ξεσπάσει νέα κρίση. Η οικονομική ανάπτυξη στον καπιταλισμό προϋποθέτει επίτευξη κέρδους για τον κεφαλαιοκράτη και μάλιστα όσο το δυνατόν μεγαλύτερου κέρδους, αφού έτσι θα εξασφαλιστεί μεγαλύτερη επανεπένδυσή του στην ενεργό οικονομία. Θα έχει άραγε κέρδος ένας ιδιώτης, κάτοχος ενός κουτσουρεμένου, υποτιμημένου κεφαλαίου χωρίς δυνατότητα πίστωσης από το εξωτερικό και μετά από εξαντλητική φορολόγηση του κεφαλαίου του; Αλλά ακόμη και να έχει, πόσο υψηλό θα είναι αυτό ώστε να εξασφαλίσει την ανακεφαλαιοποίηση των κερδών του; Τελικά η οικονομία μετά τη στάση πληρωμών θα εκκινήσει με εγχώρια κεφάλαια που θα την οδηγήσουν 50 χρόνια πίσω και το χειρότερο θα αναπτύσσεται με πολύ πιο αργούς ρυθμούς από τις υπόλοιπες καπιταλιστικές χώρες, με τον κίνδυνο μιας νέας κρίσης, οφειλόμενης στο ότι οι ιδιώτες διστάζουν να παράγουν φοβούμενοι ότι δεν θα βγάλουν κέρδος, εξαιρετικά πιθανό. Μόνη βιώσιμη καπιταλιστική διέξοδος από αυτήν την κατάσταση θα ήταν η πλήρης απελευθέρωση που θα σήμαινε ότι κάθε μέσο παραγωγής στην Ελλάδα είτε μέσω του δημόσιου δανεισμού είτε άμεσα με την εξαγορά τους σε εξευτελιστική τιμή θα περιερχόταν στα χέρια ξένων ισχυρών ιδιωτών που λόγω της έντονης υποτίμησης θα είχαν περιθώρια κέρδους.
Η κατάσταση αντίστοιχα δεν γίνεται καθόλου καλύτερη στην περίπτωση που στη θέση των ιδιωτών βρεθεί το κράτος. Συγκεκριμένα, αν το κράτος συνεχίσει να εφαρμόζει ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια, δηλαδή το κριτήριο του κέρδους, σε τίποτα δεν θα διαφέρει από έναν κρατικό καπιταλιστή που απλά εκμεταλλεύεται πιο άμεσα και τους υπόλοιπους κρατικούς μηχανισμούς.
Ως μόνη διέξοδος προβάλλει η μετατόπιση της κινητήριας δύναμης της παραγωγής από την επίτευξη κέρδους (ιδιωτικού ή κρατικού) στην ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας, μετατόπιση που προϋποθέτει όχι απλά τον έλεγχο της αγοράς αλλά την κατάργησή της. Μόνο στη βάση ενός κεντρικού, λαϊκού σχεδιασμού της παραγωγής μπορεί να ανθίσει η ελληνική οικονομία, με την έννοια ότι αίρεται η σημερινή παραδοξολογία υπερσυσσωρευμένα κεφάλαια να μην επενδύονται επειδή δεν θα εξασφαλίσουν στον ιδιοκτήτη τους το επιθυμητό κέρδος.
Πρέπει λοιπόν και εσύ στις προτάσεις σου να διαχωρίσεις για ποια περίπτωση μιλάς, ώστε να εξετάσεις με όσο το δυνατόν εναργέστερο τρόπο πόσο εφικτό και αναγκαίο είναι αυτό που προτείνεις. Διαχωρισμό που αν μη τι άλλο οφείλεις να τον κάνεις με όσο το δυνατόν πιο επιστημονικά κριτήρια περιορίζοντας στο ελάχιστο οποιοδήποτε συναισθηματικό δεσμό με το ένα ή με το άλλο.

Δεν έχω κανένα λόγο να διαφωνήσω με τη διαλεκτική σύνδεση της πολιτικής
και της οικονομίας με την πραγματικότητα. Οι οικονομικοπολιτικές προτάσεις
του κειμένου βασίζονται κατά τη γνώμη μου στην πραγματικότητα. Είναι δηλαδή
εφικτές, είναι όμως και δύσκολες. Είναι λάθος να ταυτίζουμε μόνο το εύκολο
με το εφικτό. Ο λόγος που οι προτάσεις αυτές ως κείμενο δεν συνδέονται με μια
περιγραφή της τωρινής πραγματικότητας αλλά και με τα πιθανά αποτελέσματα τους
στο μέλλον είναι κατ'αρχήν πρακτικός. Βιβλίο μπορεί να γράψει κανείς αν θέλει
να τα περιλάβει όλα αυτά. Είναι όμως και ουσιαστικός. Η τωρινή κατάσταση έμμεσα
περιγράφεται σε άλλο άρθρο (βλ. Οι αιτίες της κρίσης). Απ' την άλλη το μέλλον δεν
νομίζω πως είμαι σε θέση να το περιγράψω με σιγουρία. Βασικά νομίζω πως κανείς
δεν είναι σε θέση να το κάνει. Αυτό που λείπει απ' το κείμενο είναι μια
συγκεκριμένη κατεύθυνση κι όχι γενική όπως η λαϊκή εξουσία που προτάσσεται στο
κείμενο (σημειωτέον όμως ότι ούτε ο σοσιαλισμός, ούτε η εργατική εξουσία είναι
συγκεκριμένες κατευθύνσεις καθώς δεν τα εννοούν όλοι με τον ίδιο τρόπο.
Εν προκειμένω η λαική εξουσία, που προκύπτει απ' το κείμενο ως κατεύθυνση
ταυτίζεται μεσοπρόθεσμα με τη μεταβολή των κοινωνικών σχέσεων. Για να γίνει αυτό
όμως χρειάζεται να εξασφαλεισθούν κάποια πράγματα. Και ο ίδιος ο Μαρξ νομίζω είχε
τονίσει πως για να έρθει ο σοσιαλισμός θα πρέπει ο καπιταλισμός να είναι ιδιαίτερα
ανεπτυγμένος. Στην Ελλάδα προφανώς ούτε παραγωγή έχουμε, ούτε βιομηχανία
ούτε ιδιαίτερα ανεπτυγμένη εν τέλει οικονομία.Έτσι αυτό που προτείνω είναι ουσιαστικά
το κράτος να εξασφαλίσει κάποια οικονομικά στάνταρς,κάποια αξιόλογη ανάπτυξη. Αυτό το
κράτος όμως θα έχει πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Θα ελέγχεται στο μεγαλύτερο
βαθμό που γίνεται απ' το λαό του, στον οποίο θα έχει παραχωρήσει και τη διοίκηση
των φορέων της ανάπτυξης, των εργοστασίων, των βιομηχανιών, της τράπεζας κλπ.
Ουσιαστικά πρόκειται για μια συγκεκριμένη πρόταση για πέρασμα σε μια σοσιαλιστική
κοινωνία και οικονομία, με την έννοια ότι δεν θα ελέγχει τα μέσα παραγωγής κανένας
πέρα απ' τους ίδιους τους εργάτες μέσω κατ' αρχήν του κράτους.

Ένας βασικός τρόπος να βρεθούν χρήματα είναι η ίδια η αθέτηση του χρέους.
Όταν έχεις ένα προύπολογισμό που το 70% πηγαίνει στην εξυπηρέτηση του χρέους, είναι
προφανές για πόσα χρήματα μιλάμε, τα οποία και μπορούν να βοηθήσουν στο στήσιμο
του κράτους που περιγράφεται. Ναι η φορολόγηση του εσωτερικού κεφαλαίου έχει σημαντική
θέση στις παραπάνω προτάσεις κι ακόμα κι αν αυτό εξέλθει μπορούν να βρεθουν τρόποι να
φορολογηθεί. Τόσο με διακρατικές συμφωνίες, όσο και με την κατάσχεση των αντ' αυτού
υπαρχόντων εντός της σφαίρας της εξουσίας του κράτους. Επίσης νομίζω πως τονίζω και τις εξαγωγές αλλά και τις διακρατικές σχέσεις. Είμαι σίγουρος πως θα βρεθούν αλληλέγγυα κράτη,ιδίως στη Λατινική Αμερική (όπως η Βενεζουέλα ή ο Ισημερινός που πνίγονται στα πετρέλαια,η Κούβα και η Βολιβία) που θα μπορούσαν κατ' αρχήν, όπως άλλωστε έχουν κάνει ήδη και μεταξύ τους, να μας βοηθήσουν με εμπορικές και άλλες συμφωνίες. Εκτός αυτού μεσοπρόθεσμα μπορούμε να γίνουμε μεγάλη εξαγωγική δύναμη (κι ο κεντρικός σχεδιασμός είναι σημαντικός και γι' αυτό) και δίχως να έχουμε μισθούς Κίνας αρκεί να στήσουμε ένα σωστό κι οργανωμένο κράτος.

Νομίζω καταστώ σαφές πως φορέας της ανάπτυξης θα είναι το κράτος.Είναι το μόνο που ακριβώς μπορεί να λειτουργήσει ανιδιοτελώς και με στόχο τις ανάγκες της κοινωνίας του. Το κέρδος όμως είναι απαραίτητο (σε κρατικό κι όχι ιδιωτικό επίπεδο)
για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες αυτές. Ο λαικός (κι όχι λαΪκιστικός ή απλά φιλολαΪκός)χαρακτήρας του οικοδομήματος αυτού είναι δύσκολο ζητούμενο αλλά απαραίτητο. Διαφορετικά όπως λες δεν θα διαφέρει από έναν
ακόμα κρατικοδίαιτο καπιταλισμό.

Συμφωνώ απόλυτα σχετικά με τη διάκριση ανάμεσα στο εύκολο και στο εφικτό. Δεν ήταν άλλωστε ο βαθμός δυσκολίας το κριτήριό μου εξαρχής.

Τη διαλεκτική συνδεση ανάμεσα στο παρόν και στο μέλλον την τονίζω όχι τόσο για να μου περιγράψεις με ακρίβεια ποια θα είναι η μελλοντική εξέλιξη του εγχειρήματός σου (πράγματι κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατο από όποιον το επιχειρούσε) όσο για να διαγράψεις έστω και σε γενικές γραμμές ποια μπορεί να είναι η πορεία του μέσα στο χρόνο.

Ουσιαστικά αυτό κάνεις, όταν προσδοκάς η εφαρμογή αυτών των μέτρων μεσοπρόθεσμα να μεταβάλει τις σχέσεις παραγωγής σε σοσιαλιστικές. Ο σοσιαλισμός λοιπόν δεν τίθεται ως ζητούμενο άμεσα από την οικονομική πραγματικότητα παρά μόνο ως ένας μελλοντικός στόχος για τον οποίο άμεσα πρέπει απλώς να προετοιμάσουμε κατάλληλα το έδαφος Πιο συγκεκριμένα:

1) Υποστηρίζεις ότι ο σοσιαλισμός δεν είναι άμεσα εφικτός. Εφόσον οι σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής δεν μπορούν να εδραιωθούν παρά μόνο στο έδαφος ανεπτυγμένων καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής (σύμφωνα και με τον ίδιο τον Μαρξ), αυτό απομακρύνει ένα σενάριο σοσιαλιστικής διεξόδου για την Ελλάδα. Γιατί στη χώρα μας δεν υπάρχει καν αξιόλογη παραγωγή, πόσο μάλλον αυτή να είναι ανεπτυγμένη.
--> Μα ο καπιταλισμός είναι ανεπτυγμένος στην Ελλάδα! Η εικόνα της παραγωγικά αποδιοργανωμένης χώρας μας δεν είναι αυτή μιας καπιταλιστικά υπανάπτυκτης αλλά μιας καπιταλιστικά ανεπτυγμένης περιφερειακής χώρας! Και εξηγούμαι:
Η οικονομική ανάπτυξη στην Ελλάδα δεν μπορεί να εξετάζεται απομονωμένα από το παγκοσμιοποιημένο οικονομικό σύστημα στο οποίο εντάσσεται, ιδίως σε συνθήκες πλήρους απελευθέρωσης της αγοράς. Σε διεθνή κλίμακα η οικονομία στις ΗΠΑ και στην ΕΕ έχει κάνει τεράστια άλματα, στα οποία συνέβαλε η στρατηγική του ελληνικού κεφαλαίου. Ήταν ο καπιταλισμός που ώθησε τις εγχώριες μεγάλες επιχειρήσεις, σε αναζήτηση του κέρδους, να συνάψουν συμμαχία με την ΕΕ - ήταν η ΕΕ που απελευθέρωσε πλήρως την αγορά και τον ανταγωνισμό ανάμεσα στα κράτη-μέλη της - ήταν αυτός ο ανταγωνισμός που έκανε πιο ανίσχυρες οικονομίες, όπως η ελληνική, να λυγίσουν και πιο ισχυρές, όπως η γερμανική, να φτάσουν στο απόγειο της ανάπτυξής τους. Στην Ελλάδα έχει μείνει σήμερα παραγωγική έρημος, όχι λόγω του περιορισμού των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής αλλά λόγω της πιο ακραιφνούς ανάπτυξής τους!
Αυτή η παρατήρηση αναδεικνύει και πιο παραστατικά τις αντιφάσεις και τα όρια της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Εφόσον η πρόοδος μιας χώρα περνά αναγκαία μέσω της καταλήστευσης των οικονομικών πόρων και του πλούτου μιας άλλης χώρας, η δεύτερη αυτή χώρα βιώνει το εξής παράδοξο φαινόμενο: Οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής συνεχώς να αναπτύσσονται, αλλά ελάχιστο εώς μηδενικό μέρος αυτού του πλούτου να αντανακλάται στη δική της οικονομία. Η χώρα λοιπόν αυτή, κατά τον Λένιν, καθίσταται ο "αδύναμος κρίκος στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα". Είναι ένα καθυστερημένο οικονομικά κράτος στο οποίο μπορεί πιο εύκολα να ξεκινήσει η σοσιαλιστική οικοδόμηση, αλλά πιο δύσκολα να συνεχιστεί. Σε μια τέτοια χώρα όχι μόνο ανοίγεται άμεσα ο δρόμος της σοσιαλιστικής διεξόδου, αλλά στην πραγματικότητα είναι ο μόνος που μπορεί να αξιοποιήσει τις παραγωγικές δυνατότητές της που τόσο εθελόδουλα η εθνική αστική τάξη αναγκάζεται για το δικό της κέρδος να ξεπουλήσει στο εξωτερικό.

2) Ακόμη και αν είναι ο σοσιαλισμός εφικτός στην Ελλάδα, δεν είναι ωστόσο άμεσα αναγκαίος. Προτού προχωρήσουμε στην ανατροπή των παραγωγικών σχέσεων μπορούμε να εξασφαλίσουμε μια φιλολαϊκή ανάπτυξη της οποίας κύριος φορέας θα είναι άμεσα (μέσω κρατικοποιήσεων) ή έμμεσα (μέσω έντονου κρατικού παρεμβατισμού) το κράτος.
--> Μα δεν μπορούμε παρά να θυμόμαστε ότι η οικονομική πραγματικότητα δεν είναι μια άμορφη μάζα που τροποποιείται ανάλογα με τις διαθέσεις μας. Η οικονομία ακολουθεί νόμους και τάσεις που ελάχιστα ενδιαφέρονται για τη δική μας ηθική, την αίσθηση της δικαιοσύνης ή τις επιθυμίες μας. Δεν αρκεί ο κρατικός (και μέσω αυτού ο λαϊκός) έλεγχος για να κινήσεις την οικονομία όπου σου αρέσει. Σύντομα θα σκοντάψεις στο βασικό μοχλό της οικονομικής ανάπτυξης που είναι η επίτευξη κέρδους:
α) Στις ιδιωτικές επιχειρήσεις, η υψηλή φορολογία δεν εξασφαλίζει μόνο μεγαλύτερα κρατικα έσοδα, αλλά και μεγαλύτερο περιορισμό στα επιχειρηματικά κέρδη. Όταν, όμως, αυτά μειωθούν σε τέτοιο βαθμό που καθίσταται για τον επιχειρηματία οικονομικά ασύμφορη η παραγωγική δραστηριότητα, τότε θα διακοσμήσει την επιχείρησή του με ένα μεγάλο λουκέτο. Σε εκείνο το σημείο, η συνέχιση της παργωγικής διαδικασίας μπορεί να εξασφαλιστεί είτε με την μείωση της φορολογίας του είτε με την κρατικοποίηση και των δικών του επιχειρήσεων.
β)Στις κρατικές επιχειρήσεις, την επόμενη μέρα θα τεθεί επιτακτικά το ζήτημα ποιος θα είναι ο κινητήριος μοχλός των κρατικών επενδύσεων: θα είναι η ικανοποίηση των αναγκών του λαού ή θα είναι η εξαγωγή στο εξωτερικό για την επίτευξη κέρδους; θα μένουν άνθρωποι άνεργοι όταν γίνει αναγκαία η μείωση του κόστους παραγωγής για την επίτευξη καλύτερου εμπορικού ισοζυγίου; θα περιοριστεί και πάλι η παραγωγή, όταν οι εξωτερικές αγορές δεν θα μπορούν να εξασφαλίσουντην απορρόφηση των εγχώριων προϊόντων;

Με όλα αυτά προσπαθώ να σου δείξω ότι δεν είναι ο φετιχισμός ενός κολλημένου κομμουνιστή που έχει μάθει να ερμηνεύει τα πάντα με το δίπολο καπιταλισμός - σοσιαλισμός που θέτει το ζήτημα της ταυτότητας των σχέσεων παραγωγής. Το ζήτημα αυτό το θέτει η ίδια η πραγματικότητα. Και να είσαι σίγουρος ότι, όσο και αν θέλεις να το αποφύγεις, θα σου χτυπήσει την πόρτα νωρίτερα απ' ό,τι φαντάζεσαι...