πολιτική/κρίση

Ο κοινωνιολόγος Ιμάνουελ Βάλερσταιν προτάσσει μια διαφορετική αφήγηση όσον αφορά στην πορεία των ιδεολογιών στο σύγχρονο καπιταλιστικό κόσμο. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες απόψεις του λοιπόν έχει να κάνει με το φιλελευθερισμό και την πραγματική του σχέση με τις άλλες ιδεολογίες, όπως αυτή εκτυλίσσεται στο βιβλίο του "Σύγκρουση Πολιτισμών;". Το 1989-91 αποτέλεσε σύμφωνα με πολλούς το τέλος μιας εποχής: της εποχής του υπαρκτού σοσιαλισμού. Αποτέλεσε όμως σύμφωνα με τον Βάλερσταιν και το τέλος της κυριαρχίας του φιλελευθερισμού ως ιδεολογίας.



Πιο συγκεκριμένα, το 1789 ξέσπασε η Γαλλική Επανάσταση η οποία εδραίωσε το πολιτικό και πολιτισμικό εποικοδόμημα των καπιταλιστικών οικονομικών σχέσεων που είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται στην Ευρώπη ήδη από τον 16ο αιώνα. Η Γαλλική Επανάσταση λοιπόν εδραίωσε τη "νεωτερικότητα" ως κύρια κοσμοθεώρηση, δηλαδή "την αίσθηση πως το νέο είναι καλό κι επιθυμητό, επειδή ζούμε σε έναν κόσμο προόδου (...) και γενικότερα την αποδοχή της κανονικότητας της αλλαγής" (Ιμάνουελ Βάλερσταιν "Σύγκρουση Πολιτισμών;" σελ 117).

Σταδιακά αναπτύχθηκαν τρεις ιδεολογίες ως προς τη νεωτερικότητα: ο συντηρητισμός, ο φιλελευθερισμός και ο σοσιαλισμός.

Ο συντηρητισμός εξέφραζε εκείνους που πίστευαν πως η αλλαγή έπρεπε να καθυστερήσει όσο το δυνατόν περισσότερο και πως η έκτασή της πρέπει να είναι η ελάχιστη δυνατή. Ο φιλελευθερισμός, ως απάντηση στο συντηρητισμό, υποστήριζε την απόλυτη ρήξη με το Παλαιό Καθεστώς και την τελειοποίηση του κόσμου μέσα από την αδιάκοπη "μεταρρύθμιση". Τέλος ο σοσιαλισμός, "απορρίπτοντας τις ατομιστικές φενάκες της φιλελεύθερης ιδεολογίας", επέμενε πως η κοινωνική αρμονία δεν θα ερχόταν από μόνη της, αυτόματα, με την αποδέσμευση από τα "χαλινάρια του εθίμου", αλλά θα οικοδομούνταν κοινωνικά αφου μεσολαβούσε μια μεγάλη κοινωνική μάχη: η επανάσταση. (Ιμάνουελ Βάλερσταιν "Σύγκρουση Πολιτισμών;" σελ 118)

Ουσιαστικά η μάχη ανάμεσα στις ιδεολογίες αυτές άνοιξε το 1848 με τη λεγόμενη "άνοιξη των λαών": το 1848 με τις αποτυχημένες του επαναστάσεις έδειξε πως η πολιτική αλλαγή δεν θα ερχόταν τόσο σύντομα όσο ήλπιζαν οι σοσιαλιστές, ούτε όμως τόσο αργά όσο ήλπιζαν οι συντηρητικοί. Η πιο εύλογη πρόγνωση λοιπόν
ήταν η συνεχής ορθολογική μεραρρύθμιση. Έτσι το φιλελεύθερο κέντρο θριάμβευσε κι ενώ ο επόμενος αιώνας χαρακτηρίστηκε ως ο αιώνας της σύγκρουσης των ιδεολογιών στην πραγματικότητα ήταν ο αιώνας της ιδεολογικής συναίνεσης καθώς ο φιλελευθερισμός αφομοίωσε τις άλλες δύο ιδεολογίες.

Για να το καταλάβουμε αυτό πρέπει να εξετάσουμε, τονίζει ο Βάλερσταιν, ποιό ήταν το χειροπιαστό αντικείμενο της διαμάχης αυτήν την περίοδο. Η μεγάλη μεταρρύθμιση που χρειαζόταν προκειμένου να μείνει πολιτικά σταθερό το καπιταλιστικό κοσμοσύστημα ήταν η ενσωμάτωση των εργατικών τάξεων στο πολιτικό σύστημα. Αυτή βασίστηκε σε δύο πυλώνες:

στην καθολική παραχώρηση δικαιώματος ψήφου (με τρόπο ώστε ενώ όλοι θα μπορούσαν να ψηφίζουν, να μην επέρχονται παρά μόνο αμελητέες θεσμικές αλλαγές)

και στη μεταβίβαση ενός μέρους του παγκόσμιου κοινωνικού πλεονάσματος (παγκόσμια υπεραξία το ονομάζει ο Βάλερσταιν) στις εργατικές τάξεις (με τρόπο ωστε το μεγαλύτερό της μερος να εξακολουθεί να ελέγχεται από τα ανώτερα στρώματα και να συνεχίζεται η αέναη κεφαλαιακή συσσώρευση).


Η γεωγραφική ζώνη που χρειαζόταν επειγόντως τούτη η κοινωνική ενσωμάτωση ήταν τα κράτη του πυρήνα της καπιταλιστική κοσμοοικονομίας: η Βρετανία, η Γαλλία και οι ΗΠΑ. Πράγματι μέχρι το 1914 είχαν τεθεί τα θεμέλια της καθολικής ψηφοφορίας και του κράτους πρόνοιας. Με το πέρας του Α' παγκοσμίου πολέμου είχε έρθει ο καιρός τα κράτη του πυρήνα να φροντίσουν για την ενσωμάτωση των εργατικών τάξεων του κόσμου. Έτσι ο πρόεδρος των ΗΠΑ Γούντροου Γίλσον ζήτησε μετά τον πόλεμο την "αυτοδιάθεση των εθνών" εννοώντας κυρίως τους λαούς των τριών εναπομείναντων δυτικών αυτοκρατοριών: την Οθωμανική Αυτοκρατορία, την Αυστροουγγαρία και τη Ρωσία. Μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο θα επεκτείνονταν και στην Αφρική και την Ασία. Η αρχή της αυτοδιάθεσης των εθνών ήταν το δομικό ανάλογο, σε παγκόσμιο επίπεδο, της αρχής του καθολικού δικαιώματος ψήφου στο εθνικό επίπεδο (Ιμάνουελ Βάλερσταιν "Σύγκρουση Πολιτισμών;" σελ 124).

Το επόμενο βήμα ήταν η εδραίωση του κράτους πρόνοιας, δηλαδή η αναδιανομή ενός μικρού μέρους της παγκόσμιας υπεραξίας. Το πρόγραμμα αυτό προώθησε στις ΗΠΑ ο Ρούζβελτ και εφαρμόστηκε σταδιακά στην Ευρώπη αλλά και σε χώρες της Λατινικής Αμερικής (με τη μορφή της εθνικής ανάπτυξης με βάση την κρατική διαχείριση, αυτό που σήμερα καταγγέλουν ως κρατισμό).

Ας δούμε όμως τί γινόταν παράλληλα με τις άλλες ιδεολογίες. Οι κυριότεροι συντηρητικοί πολιτικοί (βλέπε Ντισραέλι, Βίσμαρκ και Ναπολέων Γ') μεταμορφώθηκαν σε "φωτισμένους συντηρητικούς", δηλαδή έγιναν ανταγωνιστές των επίσημων φιλελεύθερων στη διαδικασία ενσωμάτωσης των εργατικών τάξεων. Τα σοσιαλιστικά κόμματα απ' την άλλη έγιναν οι φωνές στα κοινοβούλια για την προώθηση των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων. Μέσα από τα κόμματα και τα συνδικάτα ασκούσαν λαϊκή πίεση για να πετύχουν αυτό που ήθελαν οι φιλελεύθεροι: την "εξημέρωση" των εργατικών τάξεων. "Ο Έντουαρντ Μπέρνσταιν, ο Καρλ Κάουτσκυ, ο Ζαν Ζωρές, ο Ζυλ Γκεντ αλλά και οι Βρετανοί Φαβιανοί έγιναν αυτό που ονομάζουμε φιλελεύθεροι σοσιαλιστές" (Ιμάνουελ Βάλερσταιν "Σύγκρουση Πολιτισμών;" σελ 123).

Το 1917 ξέσπασε στη Ρώσικη Επανάσταση. Οι Μπολσεβίκοι εμφανίστηκαν στο προσκήνιο πρωτίστως διαμαρτυρόμενοι για τη μεταμόρφωση της σοσιαλιστικής ιδεολογίας στο "φιλελεύθερο σοσιαλισμό" Ο λενινισμός λοιπόν πρότεινε μια μαχητική εναλλακτική κηρύσσοντας την αντίθεσή του στη συμμετοχή των εργατών στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και κατόπιν καταλαμβάνωντας την κρατική εξουσίας στη Ρωσία. Είναι όμως γνωστό πως οι σοσιαλιστές παντού, συμπεριλαμβανομένης και της Ρωσίας περίμεναν πως η πρώτη σοσιαλιστική επανάσταση θα ξεσπούσε στη Γερμανία και πως για αρκετά χρόνια οι Μπλσεβίκοι περίμεναν να ολοκλγρωθεί η δική τους επανάσταση απο μαι ακόμα, τη γερμανική. Η γερμανική όμως επανάσταση απέτυχε.

Έτσι, οι Μπολσεβίκοι πήραν μια διττή απόφαση. Από τη μια να χτίσουν το "σοσιαλισμό σε μια χώρα" παίρνοντας έτσι ένα δρόμο όπου η πρώτιστη αξίωση του Σοβιετικού Κράτους απέναντι στο παγκόσμιο κοσμοσύστημα ήταν η πολιτική του ενσωμάτωση σ' αυτό ως μεγάλης δύναμης και η οικονομική του ανάπτυξη μέσα από τη γοργή εκβιομηχάνιση. Στην πράξη λοιπόν το Σοβιετικό κράτος αξίωσε "ίσα δικαιώματα" στην παγκόσμια σκηνή και επεδίωξε την εθνική ανάπτυξη που αναφέρεται παραπάνω.

Και η παγκόσμια επανάσταση; αναρωτιέται ο Βάλερσταιν. Ο Λένιν αρχικά ίδρυσε την Τρίτη Διεθνή, για να επιδιώξει ότι απέτυχε η Δεύτερη (σοσιαλιστική) Διεθνής. Ωστόσο η Τρίτη Διεθνής δεν άργησε να γίνει απλό παράρτημα της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής και σε καμία περίπτωση δεν υποκίνησε πραγματικές εξεγέρσεις των εργατικών τάξεων. Αντίθετα εστίασε τη δράση της αλλού, ήδη από το 1921, όταν στο Συνέδριο των Λαών της Ανατολής στο Μπακού ο Λένιν προσκάλεσε όχι μόνο κομμουνιστικά κόμματα αλλά κάθε λογής εθνικιστικά και εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα. Το πρόγραμμα που προέκυψε και που έγινε στην πραγματικότητα πρόγραμμα του παγκόσμιου κομμουνισμού ήταν το πρόγραμμα του αντιιμπεριαλισμού. Δηλαδή η μετάφραση σε πιο επιθετική κι ανυπόμονη γλώσσα του προτάγματος του Γουίλσον για "αυτοδιάθεση των λαών". Και όταν μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο αυτός ο στόχος επιτεύχθηκε, τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα προωθούσαν το πρόγραμμα της εθνικής ανάπτυξης (που επίσης αναφέρεται παραπάνω). Επομένως ο φιλελεύθερος σοσιαλισμός αφομοίωσε, κατά τον Βάλερσταιν, το λενινισμό.

Είναι λοιπόν προφανές ποια ιδεολογία κυριάρχησε σε όλο αυτό το διάστημα. Μάλιστα έχει ενδιαφέρον πως τα επίσημα φιλελεύθερα κόμματα σχεδόν ποτέ δεν ανέλαβαν την κρατική εξουσία, αλλά τα υποκατέστησαν με τον καλύτερο τρόπο τα άλλα εκ δεξιών ή εξ αριστερών κόμματα που ήταν εκ των πραγμάτων κι επί της ουσίας επίσης φιλελεύθερα.


Όλα αυτά από το 1848 μέχρι το 1968. Οι παγκόσμιες επαναστάσεις που συνέβησαν αυτές τις δύο χρονιές είχαν ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα. Η επανάσταση του 1968 μέσα από τις αποτυχίες και τις επιτυχίες της κατέλυσε αυτό που ο Βάλερσταιν ονομάζει "φιλελεύθερη συναίνεση". Οι επαναστάτες λοιπόν του 1968 εξαπέλυσαν μια εξ αριστερών κατακραυγή ενάντια σε αυτή τη σεναίνεση και προπάντων ενάντια στην ιστορική μεταμόρφωση του σοσιαλισμού σε "φιλελεύθερο σοσιαλισμό: αυτό μεταφράστηκε με την ανάπτυξη εναλλακτικών μοτίβων όπως ο αναρχισμός ή ο μαοϊσμός.


Μεγάλη ήταν και η αποσύνθεση των φιλελεύθερο-σοσιαλιστικών καθεστώτων, δεδομένης της αποτυχίας τους να πετύχουν σε σημαντικό βαθμό την "εθνική ανάπτυξη": αυτό μεταφράστηκε με την άνοδο του Γκορμπατζόφ στη Σοβιετική Ένωση και τις "ελεύθερες οικονομικές ζώνες" στην Κίνα. Το αληθινό νόημα της "κατάρρευσης των κομμουνισμών" είναι λοιπόν, κατά τον Βάλερσταιν, η οριστική κατάρρευση του φιλελευθερισμού ως ηγεμονικής ιδεολογίας (Ιμάνουελ Βάλερσταιν "Σύγκρουση Πολιτισμών;" σελ 131). Οι τελευταίοι σοβαροί πιστοί των επαγγελιών του φιλελευθερισμού ήταν τα παλαιού τύπου κομμουνιστικά κόμματα στο τέως κομμουνιστικό μπλοκ: χωρίς αυτά, τα κυρίαρχα στρώματα θα είχαν χάσει κάθε δυνατότητα να ελέγχουν τις εργατικές τάξεις με άλλο μέσο εκτός από τη βία. Η συναίνεση χάθηκε, κι αυτό επειδή σταμάτησε η δωροδοκία (το λεγόμενο καρότο)

Όλα αυτά για τον λόγο ότι η πολιτική του φιλελευθερισμού άγγιξε τα όριά της. Περαιτέρω αναδιανομή πόρων και παραχωρήσεις πολιτικών δικαιωμάτων θα απειλούσαν το ίδιο το σύστημα και την αέναη συσσώρευση κεφαλαίου που αυτό προϋποθέτει. Όμως όλα αυτά συνέβησαν προτού στην πραγματικότητα "εξημερωθούν" όλοι οι τομείς των εργατικών τάξεων του κόσμου με την ενσωμάτωσή τους σε ένα μικρό πλην όμως σημαντικό κομμάτι των ωφελημάτων.

η Θάτσερ ήταν από τους κύριους εκφραστές του νεοσυντηρητισμού

Η συντηρητική ιδεολογία ανανεώθηκε και της δόθηκε το όνομα νεοσυντηρητισμός ή νεοφιλελευθερισμός (πράγμα που αποτύπωνε ξεκάθαρα πως κύριο μέλημά της ήταν να απομακρύνει τους περιορισμούς που είχαν τεθεί στην αγορά). Έτσι από το "είμαστε όλοι κεϋνσιανοί του συντηρητικου Νίξον" φθάσαμε στην εκλογική εκστρατεία του μπαμπά Μπους ενάντια στον φιλελευθερισμό. Για ένα διάστημα λοιπόν ήρθε η σειρά της συντηρητικής ιδεολογίας να ηγεμονεύσει, προκειμένου να διασωθεί το σύστημα και διατηρηθεί η αέναη συσσώρευση. Αυτό ακριβώς ήταν ο νεοφιλελευθερισμός της δεκαετίας του 1980 και έπειτα: μια προσπάθεια να ανασχεθεί η αναδιανομή των πόρων που γινόταν μέσω του κράτους πρόνοιας (το μαστίγιο δίχως το καρότο).

Έτσι λοιπόν βρισκόμαστε σε μια μεταιχμιακή φάση όπου το νεκροζώντανο σύστημά μας προσπαθεί να κρατηθεί από "πολέμους κατά της τρομοκρατίας" κι έχει ξεμείνει από ιδεολογικά όπλα. Η ουσία όμως είναι πως αρχίζει και ξεμένει και από "υλικά όπλα", σύμφωνα πάλι με τον Βάλερσταιν, κάτι που θα αναλυθεί σε επόμενο άρθρο.